Bota e Gruas Shqiptare-ROZI THEOHARI-Mbresa

PRILLI NA E PRURI PRANE KADARENE

Mbresa e kujtime nga takimi me shkrimtarin e shquar Ismail Kadarene Nju-Jork, prill 2006

Nga ROZI THEOHARI-- Boston Dhjetor 2006

Me 17 prill 2006 ne bostonianet ndoqem me interes Maratonen e Bostonit, e cila eshte nena e maratonave me pjesemarres nga e gjithe bota. Te nesermen, me 18 prill, u nisem nga Bostoni me makine dhe, fillimisht, pershkuam po ate rruge ku kishin vrapuar maratonistet nje dite me pare. Udhetonim per ne qytetin e Nju- Jorkut per te marre pjese ne darken e diaspores shqiptaro-amerikane me te ftuarin e nderit zotin Ismail Kadare dhe, nderkohe, reflektoja per maratonen letrare te shkrimtarit tone te shquar. Me vinin nder mend dy vargjet e para te nje vjershe qe e kam shkruar per Kadarene me 1969, ne Tirane:I.K.—inicialet e emrit tuaj / IK…IK…Rend, or rend…/Duke nisur udhetimin neper bote, vepra e tij kaperceu male e oqeane dhe u be prone, mesazh e retorike e lexuesve te racave e kulturave nga me te ndryshmet. “Kadareja eshte i pari shkrimtar ne historine e Shqiperise qe arriti te vendose letersine shqiptare ne harten e letersise boterore. Per mendimin tim, kjo eshte merita e tij me e madhe,” - ka thene prof. Peter Prifti. Sipas vleresimeve te analisteve dhe studiuesve: “…Kadareja ofron nje fuqi te rendesishme ne gravitetin e se bukures ne letersine e sotme boterore.” “…Kadareja ka qene dhe mbetet “banor” i lagjes se shkrimtareve me te medhenj boterore te gjalle deri me sot… Ka “biznesin” e tij te librit ne Evrope…, jep leksione ne universitetet me te njohura te Evropes dhe Amerikes, ka marre cmimet me te medha letrare te pothuaj gjithe shteteve kryesore evropiane”. “…Cdo popull do te ishte krenar te kishte ne gjirin e tij nje shkrimtar si ai, i cili eshte trupezuar me se miri me historine e kombit.” “… Ismail Kadareja do ta projektoje labirintin me impresiv te izolimit shqiptar gjate shekujve…per t’u dhene librave cilesorin misterioz te gjithanshmerise.” “…Kadareja nxjerr ne drite shkaqet e ndertimit te labirintit-atdhe gjate disa perandorive te mbijetuara nder shekuj e njekohesisht sugjeron edhe shtegdalje.” “…Kadareja e paraqet ne shtrirje vertikale shekullore botekuptimin shqiptar…; eshte tjeter gje te studiosh rrenjet dhe tjeter te studiosh frutat kur gjate historise pemes i eshte bere nje shartim…”, argumentim ky qe u kundervihet synimeve goditese te kundershtareve te shkrimtarit Kadare dhe qe gjen miratimin e kritikeve te rinj. Ai ishte ndergjegjja e asaj levizjeje intelektuale dhe e levizjes studentore qe u ngrit kunder diktatures.“Ne me te rinjte,- thone ata,- e dime tashme se te jetoje e te krijoje me dinjitet nen nje diktature ose nen nje pushtet kolonial ishte nje therori, nje harakiri. Prandaj eshte mund i kote vertitja e se kaluares pro ose kunder dikujt qe ka qene i denuar te jetoje ne te atilla kushte.” etj. etj.Vleresimi i vepres se Kadarese u takon kritikeve letrare dhe teoricieneve. Por ka edhe nje vleresim tjeter, ai i dashamiresve, lexuesve, pse jo, edhe i kolegeve, kudo, ne atdhe e ne bote. Vleresim jo vetem per arritjet e larta te nivelit artistik te veprave, por edhe “heqje e kapeles”, nje vleresim e respekt per punen e papushuar e tejlodhese ne dhjetera vite te shkrimtarit tone. Ismaili eshte nje “murator i letersise” qe ngre mure e nderton fortesa jo mbi rere, por mbi shkemb, duke e zgjedhur gurin te forte, te bukur e duke e skalitur me sqime e durim…, keshtu vepra e tij do t’u qendroje tufaneve e shekujve.Kadareja nuk ka nevoje, kohe dhe nge per lavderime. Ai eshte nje “medites” i kombit te vet, prandaj ta leme te qete te punoje e, mbase, ndonjehere edhe te clodhet.Si lexuesit e sotem ashtu dhe ata qe nuk kane lindur akoma, nje maratone e vertete admiruesish, do te magjepsen me magjine kadareane, me mjeshterine skalitese faikkoniciane te fjales, me mendimet dhe rezonimet, me fantazine dhe simboliken qe perdor shkrimtari yne ne poezi e ne proze, ne esete dhe ne publicistike, duke shperndare ne hapesire dhe ne kohe mesazhet e perjetshme te historise se popullit te tij. Duke lexuar veprat e shkrimtarit tone te shquar te ngjallet nje dashuri e pamate dhe respekt per gjuhen shqipe ku fjalet e saj te zgjedhura emocionalisht, si ne nje kaleidoskop zbukurohen nga simetrite e ndritshme te shpirtit kadarean.Kodi i gjuhes se dyfishte te Kadarese, qe vetem ai di ta perdore, shoqerohet ndonjehere edhe nga trajektorja e te shkruarit me qellim te dyfishte, per lexuesin shqiptar dhe per te huajin. E pare ne kete prizme, vepra e Kadarese sot vleresohet nga diaspora per faktin e perhapjes gjeografike te saj perkrah rrugetimit te shqiptareve neper bote. Lexuesit shqiptare dhe lexuesit e huaj te vepres se Kadarese sot jane me prane se kurre ndonjehere. Lexuesi shqiptar, i shperndare ne gjithe rruzullin, e lexon vepren e Kadarese edhe ne gjuhe te ndryshme qe ai parapelqen. Dhe ai ndihet i befasuar dhe krenar kur diskuton e shkemben mendime me lexues te huaj per shkrimtarin tone, duke filluar qe nga diaspora shqiptaro-amerikane ne veri, ne Alaske, e deri te lexuesit amerikane ne Jug, ne Dallas. Pedagogu Gjeke Marinaj ne kolegjin “Richland” te Dallasit, Teksas, SHBA, ka futur librin “Ura me tri harqe” ne programin mesimor me studentet. Z.Marinaj thekson se duke u dhene studenteve oportunitetin te studiojne nje shkrimtar te kalibrit Kadare, ai i fton ata te hyjne ne nje univers krejt te ri letrar per ta dhe te perfitojne nga thesaret e letersise se Ballkanit e te krejt Evropes Lindore. “Letersia dhe artet, ka thene Kadareja, jane nder mjetet me te efektshme dykaheshe: per zbutjen e se keqes brenda vendit dhe per rrezatimin e se mires, te se fismes, jashte vendit, tek popujt e tjere me te cilet duam te jetojme se bashku ne familjen evropiane.”Vepra dhe idete kadareane i ngrene ne nje nivel te larte kulture marredheniet e shqiptareve te diaspores me komunitetin ku ata punojne e banojne. Idete e vepres se Kadarese frymezojne shqiptaret e diaspores kudo qe ndodhen ne bote, t’i duan, t’i respektojne e t’i mbrojne interesat e kombit shqiptar. Gjithashtu shkrimtari yne keshillon mijera familje shqiptare qe jetojne ne mergim, t’ua mesojne femijeve gjuhen e nenes… “Gjuha shqipe ka nje histori paralele po aq dramatike sa vete kombi,- thekson Kadareja.- Ndalimi i shkrimit te saj per pese shekuj ka qene nje tragjedi e paperfytyrueshme…Shqiptaret duhet te behen te ndergjegjshem per vendin qe ze gjuha e tyre ne harten boterore te gjuheve…; mund te thuhet se statusi i saj e kapercen dukshem ate te vete Shqiperise.”Ismail Kadareja dhe vepra e tij sot i perket pasurise se kombit. Trualli shqiptar nxori ne shekuj e vazhdon te nxjerre figura te medha, heronj, shenjtore, shkencetare, juriste, diplomate, artiste.1. S H E N I M E N G A D I T A R INdihem e privilegjuar qe ruaj disa kujtime te vogla, ne vite, nga takimet e mia me Ismail Kadarene dhe bashkeshorten e tij, Elenen. Ne nje nga ditet e nxehta te korrikut 2000 po shetisnim me nje shoqe amerikane ne buze te oqeanit, ne plazhin e Nahantit, Massachusetts. Ne veranden e nje vile nje ledi e rehatuar mbi nje poltron komod, po lexonte nje liber. Nga kopertina dallova “Keshtjellen” e Ismail Kadarese ne frengjisht. Ndala hapat. Ndjeva rrahje zemre e gezim. M’u duk sikur kisha pushtuar boten. Ne fakt, Ismaili e ka pushtuar boten!... “Keshtjella” nuk m’u nda nga mendja ate dite dhe, para se te flija, kur rashe ne qetesi, m’u kujtua dicka qe e kisha harruar prej kohesh.Nga mesi i viteve ’ 60 punoja ne administraten e Bashkimit te Grave, ne Tirane. Nje mengjes erdhi ne zyren time Elena Kadareja (punonim ne te njejten ndertese) dhe, me nje lloj shqetesimi, me tha se Ismailit i ishte mbaruar letra me te cilen po shkruante “Keshtjellen”. Kishin kerkuar te blinin ne treg, por e tille leter gjendej vetem neper zyra.Mblodha letren qe kishte tepruar nga daktilografistja, ia mbeshtolla ne nje pako mbi te cilen shkrova aty per aty:Te lumte, moj leter,Cfare fat, per bese,Te shkruaje mbi tyPena e Kadarese…Fillimi i viteve 60’ te shekullit te kaluar me gjeti ekonomiste ne Drejtorine e Ekonomise Komunale ne Tirane, ne degen e statistikes. Cdo muaj pergatisja evidencat e prodhimit, si republike, te ujit te pijshem dhe energjise elektrike, te cilat ia dergoja kryeministrise. Tabelat me numrat pa mbarim ia diktoja daktilografistes Bedrie Dobi, nje grua e sjellshme e gjithnje e qeshur me te cilen pata lidhur miqesi. Kur erdhi gjenerali italian per te mbledhur eshtrat e ushtareve italiane vrare gjate Luftes se dyte Boterore, punimet e germimeve dhe sherbimet e tjera iu ngarkuan Drejtorise sone komunale. Te gjithe nepunesit e zyrave u perfshine ne fushaten…eshtrambledhese sipas sektoreve ku punonin. Ne grate e zyrave blinim shampanje, fruta e embelsira dhe rregullonim tavolinat e banketit ne ditet kur gjenerali dhe prifti vizitonin Drejtorine tone. Ne nxitonim me pjatanca ne duar, sa here-here edhe pengoheshim ne ndonje thes me kocka skeleti lene diku ne qoshe te korridorit te erret. Rastiste qe emri i ndonje ushtari nuk perkonte me listen qendrore dhe eshtrat e tij silleshin perkohesisht ne zyrat tona, gje qe na fuste llahtaren neve, grave. Por edhe zbaviteshim kur pastruesja jone, Vasilika, sa here e shikonte gjeneralin tek shkallet e oborrit, i delte para dhe i kendonte kengen “Siciliana bruna”, te cilen e kendonin ushtaret italiane qe ndodheshin ne fshatin e saj gjate luftes.Mua dhe Bedries na ra gjithashtu detyre te punonim vullnetarisht per te daktilografuar listat emerore te ushtareve italiane. Une ulesha prane tavolines se saj te shkrimit e lexoja emra pa mbarim: Vincenco, Augustino, Roko, Roberto, Xhani…Shpesh, nderprisnim leximin dhe perpiqeshim te perfytyronim se cfare fytyre dhe floke pat pasur ky Vincenco, ose numeronim sa Roberto e Roko perseriteshin ne nje faqe. Nje dite erdhi shefi i administrates dhe na terhoqi verejtjen pse i shtypnim emrat vetem ne nje kolone dhe harxhonim kot letren, “te cilen shteti e blinte me flori!”. Per te kursyer shtetin, Bedria filloi t’i shtypte emrat e ushtareve italiane ne dy kolona per cdo faqe dhe ato germat e zeza na dukeshin si radhe ushtaresh qe marshonin krah per krah ne dy rreshta, ne deboren e bardhe te letres…Kur clodheshim, Bedria me mesonte si t’i shtypja ne makine vjershat e mia te para. “Kemi dhe ne nje nip qe shkruan poezi!”,- me thoshte ajo. Nuk e dija se ky nip ishte Ismail Kadareja, gje qe do ta mesoja me vone, ashtu sic do te mesoja edhe lajmin se shkrimtari i ri i talentuar, Kadareja, po shkruante nje liber per gjeneralin italian. Deri diku ne me Bedrien, tezen e tij, i kishim siguruar “lenden e pare”.…Ai shpejt e botoi “Gjeneralin…” dhe, kohe me vone, ne nje konference te shkrimtareve ne Pallatin e Kultures ne Tirane, rrinin ulur me radhe shkrimtaret Vath Koreshi, Teodor Laco, Fatos Arapi, Agim Cerga, Loni Papa, kurse ne nje rresht pas tyre isha ulur me gazetaret Lavdi Leka e Shpresa Kamani. Shpresa Kamani murmuriti dicka ne rreshtin e shkrimtareve. Sakaq u perhap nenbuze lajmi, akoma i papublikuar, per jehonen qe kishte pasur ne France “Gjenerali…” i perkthyer ne frengjisht. Kerkuam me sy dhe gjetem Ismailin dhe Elenen ulur ne rreshtin e dyte. Asgje nuk pikasa ne fytyren serioze te Kadarese, asnje grime gezimi, lavdie apo krenarie…Me Ismail Kadarene dhe me bashkeshorten e tij, Elenen, njihem qysh ne vitin 1967. Ne vitin 1969 botova librin tim te pare dhe, kur shkova ne shtypshkronje te merrja kopjen e pare, rruges, ndala hapat para nje librarie. Ne vitrine pashe nje liber te Kadarese. Dite me vone ne librari pashe edhe librin tim. Me dukej dicka e pabesueshme qe libri im shitej ne te njejten librari! Kur shkoja me shoqet e mia shkrimtare Shpresa Vreton e Zhuliana Jorganxhiun ne Lidhjen e Shkrimtareve e kur takonim aty Kadarene, Driteroin apo Arapin, na dukej vetja si nxenese.Ruaj kujtime te pashlyeshme ne vite, nga takimet dhe bisedat me ciftin Kadare. Ata me pyesnin me dashamiresi per krijimtarine time, dhe kur i dhashe librin e tij “Motive me diell” per nje autograf, shkrimtari i madh Kadare ka nenshkruar kete kushtim:“Rozit, qe e do aq shume letersine.” Shkrimi i tij ishte i imet, i nxituar, i palexueshem mire.“E diel, 24 gusht 1969. Mengjes. Bie telefoni dhe sikur zgjohem kur degjoj zerin e embel te Elenes. Sa here me telefonon ajo, ndihem e gjalleruar. Por sot ajo me gezoi e me befasoi me dicka tjeter. Me tha se Ismaili e kishte lexuar e pelqyer tregimin tim “Mushamaja”.“…E pamundur!... C’fat!...”- mermerita me vete. Sakaq m’u mor fryma dhe nuk mundja te flisja. Arrita te thosha vetem nje “faleminderit”. Sot per mua eshte feste. Me siguri, shtepia do te mbetet pa dreke!”(PS. Tregimi im “Mushamaja” ben fjale per nje turist gjerman ne plazhin e Durresit, qe vertitet ne rere rreth tendes se nje familjeje korcare, e cila, per t’u mbrojtur nga dielli, ka perdorur nje mushama laramane te ushtareve gjermane nga Lufta e dyte Boterore.) Kur ishte ne profesion te lire, Kadareja vinte ne Lidhjen e Shkrimtareve, takohej me shoket e tij, pinte kafene e bisedonte ne kolltuket e salles se Lidhjes. Ato ishin biseda te clireta ndermjet miqsh, qe shkembenin thjesht e natyrshem pervojen e tyre krijuese. Ne to s’kishte poza e retorike, por pikerisht ky fakt bente qe keto “kuvende” te vogla te terhiqnin si me magnet krijuesit dhe shkrimtaret e rinj, te cilet perpiqeshin te huanin pak maja nga brumi kadarean.Ne nje konkurs letrar kombetar Kadareja ishte kryetari i komisionit per vleresimin e dramave. Une isha nje nga anetaret e ketij komisioni. Megjithese Ismaili ishte shume i zene me shkrimet e veta, i lexonte te gjitha dramat (mbi 60) dhe mbasi degjonte me durim verejtjet e te gjithe neve, anetareve, jepte edhe ai mendimin e tij. Duke e njohur me nga afer ne mbledhjet e komisionit, me bente pershtypje sjellja e tij e vecante: i perpikte ne orar, serioz, i respektueshem, i ndershem, i dashur me koleget. Mbaj mend edhe kete: asnjehere s’iu ndodh ne xhep nje stilolaps ose laps. I jepja une stololapsin tim ngjyre gri, te cilin e ruaj ne Tirane si relike.Im shoq i ndjere, mjeku Viktor Theohari, gjithashtu eshte takuar disa here me Kadarene, sidomos kur ky i fundit e kishte te nevojshme t’i bente disa pyetje sqaruese qe lidheshin me mjekesine, gjate kohes qe shkruante “Keshtjellen” dhe “Dimrin…” Viktorit i pelqente t’i lexonte librat e Ismailit edhe ne gjuhen italiane dhe frenge. Nje dite, kur u ktheva nga puna ne shtepi, im shoq po lexonte “Prilli i thyer”. Ai ngriti paksa syte nga libri e me tha: “Uroje Ismailin nga ana ime dhe thuaji se me “Prillin e thyer” dhe “Uren me tri harqe” ai ka kaluar veten.”Nje tjeter pjesetare e familjes, vajza jone, e cila punonte si perkthyese-redaktor e ne Shtepine Botuese “Naim Frasheri” ne Tirane, ishte perfshire ne punen parapergatitore per botimin e librave te Kadarese dhe ka marre libra me autografin e autorit.Pastaj erdhi 26 tetori i 1990-s dhe une kam shkruar ne ditar:“…Mengjes i muget…Ere e ftohte me shi. Ne gazeten “Zeri i popullit” lexova lajmin e papritur per largimin e I.Kadarese nga atdheu (dhe mallkimin). U nisa per ne zyre. Rruges mjegull. Njerezit ecin si te shastisur, shohin njeri-tjetrin ne heshtje e habi. Kalova uren e Lanes. Ne autobus qetesi e pazakonte. Akullime. Njerez te kontraktuar brenda partesyve. Duket sikur nje mjegull e padukshme ua ka mbeshtjelle trurin e i ka nemitur. Heshtje. Biseda sysh. Shprese.I.K….IK, IK…”Do te iki…”Edhe ikjen e bere poetike…Sic do te pohonte vete shkrimtari ne vitin 1991: ”Vendimi per te lene vendin tim eshte vazhdimi logjik i asaj qe kam mbrojtur ne vepren time.” Dhe me 1992: “ Une nuk pretendoj te kem vecse meriten e shkrimtarit. Kjo me mjafton per te thene se une kam qene ne anen e demokracise.”Nje tjeter flete nga ditari. Tirane, 6 maj 1992:“…Nga lajmet e mbremjes te Televizionit morem vesh per kthimin per here te pare te Ismailit dhe Elenes nga Parisi ne Tirane. Pastaj u shuan dritat dhe, si zakonisht, nuk erdhen me. Neper erresire ndeza qiririn dhe iu afrova telefonit. Formova numrin dhe… ne cast degjova zerin e bute e te ngrohte te Elenes.- Mire se ardhet! - i thashe.- Na u duk sikur u plotesua hena !- Sa bukur e the!,- foli ajo nga ana tjeter e telefonit.”2. SHENIME NGA DIASPORA SHQIPTARO-AMERIKANEE MASSACHUSETTSITIsmail Kadareja me bashkeshorten e tij Elena vizituan Bostonin ne fillim te vitit 1990. Ata u mirepriten nga At Artur Liolini, nga organizata “Albanian Humanitarian Aide, Inc.”, si dhe nga bashkatdhetaret e Bostonit dhe te qyteteve perreth tij. Me kete rast, ne Katedralen e Shen Gjergjit, me nje pjesemarrje prej 300 shqiptaro-amerikane sh u mbajt nje promovim per vepren e shkrimtarit te shquar shqiptar, i cili u paraqit prej At Artur Liolinit. Intelektualet dhe anetaret e tjere te kolonise shqiptaro-amerikane te Bostonit e te Nju-Inglandit u interesuan per letersine shqiptare ne pergjithesi dhe per krijimtarine e Kadarese ne vecanti. At Liolini tregon per pershtypjen e madhe qe beri ne salle fjalimi i mbajtur nga shkrimtari i mireseardhur. “Ishte nje fjalim i prekshem, qe te ngrinte lart ndergjegjen kombetare, ashtu si mesazhet qe lexojme ne faqet illuminose te librave te tij”, -thote At Liolini.Gjithashtu At Liolini pershkruan me nderim castin kur Ismail Kadareja u ul ne karrigen dhe ne tavolinen e thjeshte prej druri, tavolina personale e imzot Fan Nolit, ku peshkopi shkruante predikimet e perkthimet e tij. Ishin caste emocionuese per shkrimtarin shqiptar qe firmoste librat e vet ne ate tavoline, por ishin minuta emocionuese edhe per te pranishmit e salles qe ndiqnin ate skene.Duke komentuar krijimtarine e Kadarese, At Liolini vlereson pervojen e gjere qe ka fituar shkrimtari gjate disa periudhave transformimi qe ka kaluar kombi shqiptar, periudha kalimtare, plot rreziqe e shpresa. “Ne librat e tij, -thekson At Arturi,- permblidhet koshienca jone kombetare me referenca pikante qysh nga koherat me te lashta te historise sone te larmishme, gjate shekujve e deri sot. Proza e tij dhe konfiguracioni i permbajtjes, epikat, legjendat dhe faktet historike i shkaktojne habi e admirim jo vetem lexuesit te thjeshte, por edhe shkrimtareve, shkencetareve dhe analisteve te mbare botes. Vepra e Ismail Kadarese eshte nje “answer” (pergjigje) e pyetjes “cili eshte shqiptari?”, - perfundon i nderuari At Liolin. Gjate qendrimit ne Boston Ismail dhe Elena Kadareja u priten miqesisht edhe nga patrioti Anton Athanasi dhe familja e tij ne restorantin e tyre te degjuar “Pier 4” ne Boston.Publicisti i nderuar i Bostonit, z. Van Christo tregon se e ka takuar kater here Ismail Kadarene. Ne nje nga keto takime ai e ka intervistuar shkrimtarin shqiptar dhe artikullin e ka botuar ne gazeten “ Liria “, ku ka qene editor ekzekutiv. Z. Christo, i cili nuk e di gjuhen shqipe, i ka lexuar ne anglisht veprat e Kadarese dhe ka mbetur i befasuar dhe i impresionuar nga ato. Ai tregon se disa nga botimet ne anglisht te autorit i ka shperndare ne intelektuale dhe bisnesmene amerikane.“Une u njoha me Kadarene ne Tirane, ketu e 44 vjet te shkuar, me 1962, dhe ne Prishtine, me 1963,- thote profesori Peter Prifti, aktivist i diaspores se Bostonit per nje kohe te gjate. - Shume vjet me vone e takova ne Nju- Jork. Gjithashtu, nga koha ne kohe kemi pasur leterkembim me njeri-tjetrin dhe permbajtja e tyre le te kuptohet se marredheniet tona kane qene gjithmone miqesore dhe te frytshme.” Prof. Prifti shton se ka bere dy recensime te librave te Kadarese, deri sot. I pari ne anglisht, per librin “Chronicle In Stone” (“Kronike ne gur”). Ky recensim u botua ne librin “Writers from Eastern Europe” ne Londer me 1991, ku, midis te tjerash, profesori thote: “Vepra te magjeps me forcen poetike te prozes se saj dhe me tregimin mjeshteror te ngjarjes. Ne “Kronike ne gur” Kadareja arrin te rikrijoje ate kohe te magjishme, kur jeta e njerezve ngjante se ishte perqendruar rreth shtepive te mehalles. Ai sjell mrekulline e asaj kohe, kur nuk kishte dallim midis botes se gjalle dhe asaj te pagjalle.”Recensimi i dyte, i cili u botua ne gazeten “Illyria” te Nju-Jorkut me 4 shtator 2005, eshte ne gjuhen shqipe dhe i takon librit “Ra ky mort e u pame”. Per kete liber, qe eshte ditari i Kadarese per krizen e viteve 1998-99 ne Kosove, prof. Prifti shprehet me keto fjale: “ Ditari ne teresi eshte nje arme e fuqishme publicistike ne debatin shqiptaro-serb, per te ndricuar komunitetin nderkombetar mbi realitetin historik dhe kontemporan te Kosoves. Ai shquan per stilin dinamik te autorit, per vitalitetin e gjuhes, per fuqine dhe lartesine e tij mendore dhe per pasionin gati misionar qe pershkon shume pjese te vepres. Shkurt thene, ai eshte nje kronike qe ruan e do te ruaje freskine dhe dramatiken e ngjarjeve te medha qe u shpalosen ne truallin e Kosoves ne vitet e fundit te shekullit te 20-te.” Por, sipas prof. Priftit, punimi me serioz qe ka hartuar per figuren e Kadarese, eshte nje artikull i shkurter biografik per te, te cilin ia ka kerkuar ENCIKLOPEDIA BRITANIKA , me qender ne Cikago, Illinois.Me iniciativen e Stefan Kochit e te as.prof. Thanas Gjikes dhe me perkrahjen e z. Anton Athanasi jane kremtuar disa here ditelindjet e Kadarese nga shqiptaret e Massachusettsit. Shenoj se njera prej tyre eshte organizuar me 28 janar 2001 ne restorantin “Pier 4” ne Boston per te kremtuar 65-vjetorin e lindjes se Kadarese. Merrnin pjese me shume se 100 intelektuale te emigracionit shqiptar nga shtetet e Massachusettsit dhe Connecticut. Ne fjalen e tij te hapjes z. Agron Alibali tha se emri i Ismail Kadarese eshte nje simbol krenarie per gjithe shqiptaret e diaspores. Ai falenderoi gjithashtu z. Anton Athanasi per bujarine dhe atdhedashurine e tij te perhershme, i cili e pat kthyer restorantin e tij ne nje institucion te shqiptarizmit ne gjithe Nju-Inglandin. Nga te pranishmit u degjua me vemendje referati i mbajtur nga as.prof. Thanas Gjika “ Mbi karakterin disident te vepres se Ismail Kadarese”. Z. Gjika tha se I.Kadareja eshte shkrimtari me i talentuar i procesit historiko- letrar shqiptar te te gjithe koherave. Duke vazhduar me te dhena biografike nga jeta e shkrimtarit, me poshte ai nenvizoi : “ Si qytetar i zakonshem, ai dhe familja e tij nuk kishte arsye pse te ishte i pakenaqur prej regjimit komunist, por ishte ndergjegjja e krijuesit ajo qe e therriste te luante nje rol historik ne shoqerine shqiptare. Dhe per fatin tone te mire, ai kete rol e luajti ashtu sic i takonte, me guxim, me finese dhe nivel te larte artistik…” Z. Gjika theksoi se tek “Gjenerali i ushtrise se vdekur”, i botuar ne fillim te viteve ’60, u bojkotua per here te pare kerkesa e realizmit socialist per te vene ne qender te cdo vepre letrare heroin pozitiv, pjellen e shoqerise socialiste. Gjithashtu ai vuri ne dukje: “Piketa e pare qe shenon shprehjen e revoltes se tij politike ndaj vijes se partise shtet, konkretisht ndaj diktatorit, eshte skica “Prometeu”, e shkruar me 1967, gjate kohes se qarkullimit te tij ne Berat…Vete botimi i kesaj skice me perkushtimin “Revolucionareve te vertete te botes”, e bente edhe me te qarte mesazhin qe autori u transmetonte lexuesve: Kush don te jete revolucionar i vertete ne bote, duhet t’i sherbeje popullit dhe jo diktatorit…” Z. Gjika tha gjithashtu se qendrimi ndaj jetes dhe vepres se ketij shkrimtari te madh per shoqerine shqiptare ne pergjithesi, eshte ceshtje emancipimi intelektual, kurse per shkencen letrare shqiptare eshte tregues i aftesise ose paaftesise.Me tej, z-nja Natasha Kellici lexoi nje liste prej 20 botimesh ne ShBA te veprave te I.Kadarese. Shkrimtari Skifter Kellici me kujtimet e tij gjalleroi te pranishmit me shume momente interesante nga jeta e Kadarese te nderuar, i cili na mungonte ato caste. Kujtime mbi jeten e Ismailit dhe karakterin antidiktature te vepres se tij solli dhe shkrimtari tjeter, Sotir Andoni. Shkrimtari devollit tregoi me humor per viziten qe kishin bere Elena dhe Ismail Kadareja ne krahinen e Devollit, te mrekulluar nga natyra e bukur dhe aroma e kendshme e molleve…Shkrimtaret e ftuar nga Nju-Jorku Naum Prifti e Pellumb Kulla, ne pamundesi ardhjeje, kishin derguar pershendetjet e tyre. Gjate ceremonise u recituan poezi nga krijimtaria e Kadarese, ne po ate salle ku dikur Fan Noli pat recituar me patos vargjet e veta.Ne nje tjeter kremtim te ditelindjes se Kadarese, ne Boston, ku mbizoteruan pershendetjet shoqerore, kujtimet e recitimet, ne fund te festes, Artisti i merituar Xhoni Athanasi, mori kitaren dhe iu drejtua te pranishmeve: “ Kam edhe une disa kujtime nga takimi me Kadarene… Disa here kemi lozur shah ne Lidhjen e Shkrimtareve ose me ka ftuar edhe ne shtepine e tij. Por kujtimi me i bukur eshte ai i takimit ne Berat, ku shkrimtari yne punonte aty i ardhur me motivin e qarkullimit, kurse une shkova vetem sa per te dhene nje koncert. Ate dite iu luta shkrimtarit tone te me shkruante nja tete vargje, tekstin e nje kenge. Kadareja, i gatshem, i shkroi aty per aty e m’i dha. Une shkova te pjanoja, e kompozova kengen dhe e kendova ne darken e po asaj dite, gjate koncertit. E pershendes Kadarene sonte, -perfundoi ai, - me nje putpuri kengesh korcare.”Z. Kozma Koci, me banim ne Boston, me tregonte se ne vitin 1952 punonte ne spitalin e Gjirokastres si pergjegjes i personelit dhe ne administraten e spitalit punonte po ashtu i ati i Ismail Kadarese. Ai nuk ia mbante mend emrin, por z.Kadare cilesohej nga te gjithe: “babai i atij djalit te shkelqyer te gjimnazit!”…”Ne nuk e dinim se ai gjimnazisti i dalluar quhej Ismail,-thote Kozmai,- por dinim se babai i tij ishte nje tregimtar i mahnitshem. Z.Kadare lidhte e krijonte aty per aty rrefenja e bejte, tregonte histori e ngjarje te jetuara me nje aftesi treguese te habitshme…Drejtori i spitalit, doktor Vasili, na “vizitonte” shpesh ne administrate, por sebepi ishte takimi per disa caste me tregimtarin Kadare…Me vone, kur degjova per djalin e tij te zgjuar e te suksesshem, Ismail Kadarene, thashe me vete, “shkoka pas damarit!”, i ati tregonte me goje, i biri me pene…” Pandi Mele, piktor i artit grafik, i frymezuar nga librat e Kadarese, ka krijuar ne vite vepren “ Cikel i grafikave me groteskun kadarean”. Piktori i mirenjohur grafist ka zberthyer nje pjese te veprave te Kadarese e nepermjet simbolit, hiperboles e groteskut na jep gjeneralin dhe priftin—dy bufone te luftes, Doruntinen—baladen e Kostandinit, pamje ekzotike te pallatit te endrrave—“perbindesh qe ha njerez”, nje siluhete prizmatike te kaloresit Gjergj Kastrioti, piramiden—stervarr kolosal, qorrfermanin—verbimin masiv etj., imazhi i te cilave te ngulitet ne kujtese. Do te vecoja ketu edhe portretin e Kadarese.Grafika me tonet bardhe-zi-gri jep ne plan te dukshem tiparet karakteristike te portretit te shkrimtarit, ballin e larte te ndricuar nga bardhesia, me poshte syzet e erreta me skeletin karakteristik, syri qe dergon veshtrimin e menduar larg…Piktori Pandi Mele me tregonte: “Per konsideratat qe kam per shkrimtarin tone, kam realizuar portretin e tij pjeserisht te prere, duke dhene idene se Kadareja dhe vepra e tij del nga bunkeri i diktatures per te marre me tej permasa boterore.3. L E X U E S I TMikja ime gjermane Gertruda me beri nje thirrje telefonike ne janar 2006 e me uronte ditelindjen e Kadarese, si bashkatdhetare e tij qe jam dhe si shkrimtare. Lajmin per 70-vjetorin e lindjes se shkrimtarit e kishte lexuar ne gazetat gjermane. “Jemi duke pire cajin e pasdites me mikeshat e mia,- me tha ajo,- dergojne pershendetje edhe ato…Jemi lexuese te librave te tij mahnites e fantastike…Sic mund t’i pershkruaje ngjarjet nje shpirt kadarean…”Ky gjest i respektueshem i grave gjermane qe me hutoi e me gezoi, me solli nder mend nje profesor gjerman, mjaft te ri ne moshe, te cilin e takova gjate nje udhetimi ne Angli ne nje nga kolegjet e Oksfordit. Kur mori vesh qe isha shqiptare, ai me tregoi se gjate renies se Murit te Berlinit ai kryente sherbimin ushtarak ne Berlinin Perendimor. Ate kohe i kishte rene ne dore e po lexonte “Gjeneralin e ushtrise se vdekur” ne frengjisht. “Nena ime,- psheretiu ai,- udheton pervit ne Pariz per t’i cuar lule te varri vellait te saj te vogel 17-vjecar, ushtar, vrare gjate Luftes se dyte Boterore…Ne ishim ushtare roje mbi Murin e Berlinit,-vazhdoi ai,- dhe ne momentet kur po prishej Muri, na urdheruan te qellonim, por ne nuk qelluam…Tani ju gazetaret do te thoni se ndikoi mbi mua leximi i librit te Kadarese! Ne vendosem si kompani te mos hapnim zjarr. Por…eshte e vertete se ato dite une lexoja ”Gjeneralin…” e Kadarese. Kam lexuar me nje fryme libra te tjere te tij perkthyer ne gjermanisht ne Zurich…Ju shqiptaret duhet te mburreni me shkrimtarin tuaj te pazakonte…”Perballe portit te Bostonit, ne Oqeanin Atlantik, dallohet nga larg ishulli i Nahantit, nje nga vendqendrimet e para te ardhesve evropiane. I permendur per klimen e shendetshme dhe reren e imet, ishulli ka qene i lakmuar si vend verimi per te pasurit dhe personalitetet e vendit. Kane veruar aty presidente, por edhe Longfellou, i cili frekuentonte edhe kishen protestante te ishullit. Pikerisht ne kete kishe shkoj cdo te diel dhe ndonjehere takoj aty shkrimtare e poete te Nju-Inglandit, te cilet e vizitojne kete vend te shenjte per te kujtuar dhe respektuar Longfelloun. Kohet e fundit, duke pire kafene ne kafeterine e kishes, nje shkrimtar, ne dukje i moshuar, me nje mjeker te bardhe ala kolonial, kur mori vesh qe isha shqiptare, me tregoi se kisha ku ai shkon, ne Nju-Hemsher, eshte projektuar nga dy arkitekte shqiptare. Gjithashtu, aty here-here thuheshin lutje per austronautin Alan Shepard qe shkeli ne Hene dhe qe ishte me origjine shqiptare.-E di! ,- iu pergjigja une e ngazelluar.- Dhe e treta,- ngriti tonin e zerit ai…-Keni dhe nje shkrimtar te degjuar… – tha miku i tij ne krah.- Mos me nderhy!,- iu kthye plaku,- kur lexova Ishmael Kadaria…Me pelqen ta quaj “Ishmael”, sepse eshte nje emer nga Bibla…dhe se letersia qe ai krijon eshte biblike…mbasi “Kadaria” i ka ngritur kombit te vet tempullin e perjetesise.Ai shkroi ne bllokun tim “Temple of eternity” dhe vazhdoi: “ Nuk eshte rastesi qe Shepard eshte Albanian.”Shkrimtari plak kishte lexuar “Doruntine”, “The Three Arched Bridge”, “Broken April” etj. dhe kishte mbetur i mahnitur prej ekzotizmit te tyre.Ishte e diela e pashkes, 16 prill 2006, dhe sherbesa ne kishen e Nahantit filloi me nje himn. Prifti recitoi me pare fjalet e himnit e tha se ishin fjalet e poezise “The Simple Path” shkruar nga Nene Tereza shqiptare. Himni me fjalet e Nenes sone ishte kompozuar nga zonja Jane Marshall, nje kompozitore dhe poete e degjuar e Nju-Inglandit.Kur mbaroi sherbesa kishtare, me takoi ish-gjenerali pensionist, zoti Xhejson, i cili ka shperndare ndihmat e UNRRA-s ne Shqiperi pas Luftes se dyte Boterore. Ai me pergezoi duke me thene: “Ju keni “Kadaria” albanian, sot mesova edhe per Nene Terezen. “God bless Albania!”Ecja ne korridorin oval te NSC College duke mbajtur ne dore librin “The Successor” me emrin “Ismail Kadare” ne fund te kopertines, shoqeruar me okelon “Author of “The Palace of Dreams”. Ecja e emocionuar dhe e paperqendruar drejt salles se mbledhjeve e me dukej se krahas meje me ndiqte dhe hija e autorit Kadare. Ate dite prilli 2006 me shira te vrullshme e stuhi ne klubin tone te shkrimtareve dhe poeteve te kolegjit u diskutua libri ne fjale. Pasi bera nje hyrje-prezantim te librit e te jetes se autorit, fjalen e mori kryetari i klubit, pedagogu i letersise dhe poeti Joe Boyd.“Fjala e re qe mesova duke lexuar librin e Ismail Kadarese “The Successor”eshte “Tergiversate” (te dredhosh),- tha Boyd.- Qe te mesoja kete fjale anglisht nga nje romanshqiptar nuk eshte per t'u cuditur, po te kesh parasysh ngjarjen qepershkruhet aty. Karakteri i dyfishte ishte tipar thelbesor i anetareve tepartise ne Shqiperine e Kadarese, ku njeriu nuk dinte ku te mbeshteste kemben pershkak te situates politike qe nderronte dita me dite. Ne fjaline e pare te “Successor” lexuesi meson se pasardhesi eshte gjetur i vdekur. Dmth nuk ka me pasardhes. Duke u shpalosur mjegulla e thashethemeve, supozimeve, paranoies, njoftimeve coroditese, rrefimeve te njerezve me njohuri te kufizuara ose identitete te papercaktuara, behemi tendergjegjshem per nje fakt: udheheqesi shqiptar, ndonese i verber dhe iplakur, eshte dinak e i pameshirshem dhe nuk do te heqe dore nga kontrolli i plote mbi shoqerine. Ne nje kulture ende mesjetare, ku real. soc. kazevendesuar fene dhe supersticionin, duhen sajuar, ngaterruar e kundershtuarngjarje ne emer te besnikerise ndaj partise per te mbajtur ne fuqidiktatorin, "udheheqesin" . Zgjedhja e nje pasardhesi eshte ne te vertete njemjet per te identifikuar dhe qetesuar nje rival te mundshem, per taeliminuar me tej. Ne nje vend ku lidhjet me partine jane me te forta se lidhjet e gjakut, dhe ku njeriu deri dje mendonte se ishte i paster si debora, por papritmaszbulon se paskesh qene influencuar nga ndikime te huaja, nje re dyshimi dhe pasigurie varet mbi kedo”. Joe Boyd perfundoi:“Megjithese kjo ngjarje e koklavitur eshte e cimentuar ne arkitekturen etraditave shqiptare, paralelet e saj pershkojne globin dhe gjejnemanipulues te pabese idesh dhe informacionesh, qe organizojne gjenocidin e Ruandes dhe kuvlite e Guantanamos per te ruajtur dhe forcuar pushtetin etyre.”Me tej, nje student citoi pjese nga artikulli i gazetes “Nju-Jork Tajms”, ku kritikja L.Adams shkruan: “Eshte nje proze per te frikshmen, me ngjarje qe zhvillohen ne nje reliev shiu dhe guresh, ku te vetmet shkendija qe ndricojne rrugen, jane mendimet me te thella te qenieve te trazuara njerezore.” Adams shprehet se “Trashegimtari” mund te interpretohet si nje koment i koduar i vete jetes se Kadarese. Ashtu sic pritet me ankth te zbulohet shkaku i vdekjes se “trashegimtarit”, te shkon vetvetiu ne mendje se c’vend ka patur ne te vertete Kadareja ne Shqiperine e Enver Hoxhes. A do ta marrim vesh ndonjehere? - pyet Adams dhe perfundon: - Ky roman i jep vlere imagjinates, duke argumentuar se e verteta e nje njeriu nuk gjendet gjithmone te veprat apo fjalet e tij, por tek shpirti. Pikerisht atij i falet e gjithe letersia e madhe.”Pedagogia e letersise amerikane, Maureen Edison, ne diskutimin e saj, theksoi: “The Successor” i Ismail Kadarese, fituesit te cmimit “Booker” jep aspekte intuitive te atmosferes mbytese te vendlindjes se tij. Pervoje, te cilen ai e provoi edhe vete aq sa e pershkruan ne kete fiction, ngjarje, te cilat kane ndodhur para se ai te kerkonte azilin politik ne Paris me 1990. Libri i Kadarese evokon Kafken, e, mbase edhe Orwellin, ne pershkrimin tipik te trajektores apo rruges se ngaterruar te metodave te egra te shtypjes ne diktature. Ai krijon atmosferen e nje dyshimi endemik nen kete rend politik. “ Me tej Ms. Edison pohon se thenia “power (fuqia) korrupton—dhe fuqia absolute korrupton absolutisht”, eshte ilustruar ne menyre brilante nepermjet portreteve te Guide, Successor, Architect dhe familjareve te Successorit. “Kadare,- tha ajo,- eshte nje mjeshter qe di te pershkruaje e te na percoje ne nje shtet totalitar, ne nje vend ku asgje s’eshte e sigurt pervec pasigurise. Ideja qe del nga leximi i ketij libri duket te jete se asgje e mire s’mund te realizohet nga cdonjeri prej dy lidereve, sepse sistemi qe i prodhoi ata te dy, eshte vete pergjegjes (responsible) per krijimin e monstrave te tmerrshme.”Ms. Edison hamendesoi se do te ishte me mire qe ky liber te perkthehej drejtperdrejt nga origjinali shqip ne anglisht. Sipas saj, rruga e perkthimit nga frengjishtja ne anglisht shpjegon edhe disa anomali gjuhesore. “Megjithate,- perfundoi ajo,- kapaciteti artistik i Kadarese per te krijuar nje zymtesi te eger e te besueshme dhe shpesh nje labirint dehumanizmi, meriton nje cmim te larte.” …Nje diskutant, duke folur ne pergjithesi per veprat e shkrimtarit shqiptar, vuri ne dukje se Kadareja ne romanet e tij, si ne nje “puzzle” (fjalekryq) e huton lexuesin duke fshehur ne brendesi te fjales nje enigme. Kjo “venie ne mendime” me nje kah te dyte nuk eshte tjeter vecse mesazhi qe artisti i percjell kohes…. Nje diskutante tjeter, pasi dha vleresimet, veprat e shkrimtarit tone i quajti “The Kadaria’s Epic” (Epika e Kadarese).Ne perfundim te diskutimeve i falenderova pjesemarresit e mbledhjes, te cilet i dergonin pershendetje autorit te nderuar. Teksa pedagogu Joe po jepte konkluzionet, une ndiqja fjalen e tij dhe veshtroja nga dritarja valevitjen e lagesht te flamurit amerikan mbi kullen e sahatit te ures “General Edwards”, neper te cilen udhetohet drejt Bostonit e jashte tij. Pika shiu me ere perplaseshin ne xham.4. PRILLI I PAKTHYER I KADARESEUdhetimin tone te 18 prillit 2006 nga Bostoni ne Nju-jork e shoqeroi shiu pranveror i Nju-Inglandit, i cili perplasej butesisht ne xhamet e makines me rrymeza te imta e te dendura. Stefan Kochi, drejtuesi kryesor i ceremonise ne Nju-Jork, me nje dore mbante timonin, me tjetren celularin duke biseduar pa nderprerje me miqte ne Nju-Jork, i preokupuar per organizimin e mbremjes.Dy dite me pare, me 15 prill 2006, Kadareja ishte ftuar ne Universitetin e Kolumbias, ne Nju-Jork, nje nga universitetet me ne ze ne bote, per te mbajtur ligjeraten mbi letersine me temen “Letersia dhe tirania”. Ne prezantimin qe beri znj. Nepomnyashci, drejtoreshe e Institutit “Harriman”, e quajti viziten e shkrimtarit shqiptar si arritjen me te larte te vitit per kete institut.Ne kete institut ku ligjerojne vetem njerez te rralle nga bota, emri i Ismail Kadarese u rreshtua me emrat e Mihail Gorbacovit dhe ish –kancelarit te Gjermanise Helmut Schmit. Per studentet shqiptare te universitetit ishte nje dite e shenuar te ndiqnin fjalen e njeriut me te degjuar te letrave shqipe, fituesit te cmimit nderkombetar “Booker Prize”. Kadareja ka qene dhe vazhdon te jete udheheqes shpirteror i studenteve dhe intelektualeve te rinj.Ne ligjerimin e tij Kadareja solli nje kendveshtrim rreth letersise dhe tiranise te te gjitha koherave, qe nga lashtesia, e deri ne tiranine moderne te quajtur komunizem. “Tirania mund t’i beje memece shkrimtaret. Por nuk mund te ndryshoje natyren e letersise…Letersia nuk flet, ajo shkruan me nje ze qe as diktaturat apo tiranite me te fuqishme nuk mund ta njohin, zeri i saj eshte shpirti.” “…Shkrimtari dhe letersia kerkojne lirine edhe aty ku ajo nuk eshte.” “…Letersia kerkon hapesire dhe kohe…” Ai disa here e beri te qarte se fliste per letersine e vertete, “letersine e madhe”.Leksioni i Ismail Kadarese nderoi shqiptaret, te cilet asnjehere nuk jane perfaqesuar nga tribuna e njohur e salles “Rotunda” ne Low Memorial Library.…Ne mbremjen qe u organizua me 18 prill ne “Union Club East” ne Manhatan, Nju-Jork, moren pjese qindra shqiptaro-amerikane nga Nju-Jorku e vise te tjera te Amerikes. Ismail Kadareja u nderua nga Keshilli Shqiptaro-Amerikan me cmimin “Per arritje jetesore” nga shqiptaret e Amerikes, nje cmim per kulturen shqiptare. Takimi nisi ne oren 6 me nje koktejl. Stefan Kochi, i njohur ne biznesin e fushes kompjuterike, kryetar i deges se KKSHA per Massachusettsin, dhe Etrita Ibroci, diplomuar per ekonomi nderkombetare, drejtuan darken. Ne prezantimin e tyre ne te dyja gjuhet- shqip e anglisht, dy moderatoret, midis te tjerash thane: “ Ne shqiptaret jemi me fat te kemi mes nesh nje shkrimtar te madh si Kadareja. Arti, vepra e kontributi i tij atdhetar jane te shumte, te perditshem…Fati qe Kadareja qendron mbi ofiqet politike, shoqerore dhe ekonomike, ai eshte kthyer ne nje simbol bashkimi, kulture, urtesie, maturie e diturie…” Ne emer te KKSHA, kryetari i bordit, z. Richard Lukaj i uroi mireseardhjen Kadarese. Darka pati sukses, u nderpre disa here nga pershendetjet e urimet qe i drejtoheshin shkrimtarit tone. Shume interesante gjate darkes ishte shfaqja e nje DVD e prodhuar nga znj. Donika Bardha, me titull “ Land of Eagles” (“Vendi i shqiponjave”). Ky DVD, me skenar te Ismail Kadarese dhe me foles ne anglisht aktorin e njohur Michael York, permban pjese nga filmoteka e Televizionit Shqiptar dhe pothuaj te gjitha pamjet, te pakten ato qe u paraqiten ne permbledhjen pre 11 minutash, ishin te pashfaqura me pare ne TV apo ne shtypin shqiptar.Z. Ekrem Bardha, nje nder themeluesit e Keshillit Kombetar, pas pershendetjes se ngrohte, i dorezoi Kadarese cmimin “Per arritje jetesore”, mes entuziazimit e duartrokitjeve te pjesemarresve. Midis te tjerash, ne fjalen e tij Kadareja falenderoi Keshillin Kombetar Shqiptaro-Amerikan, i cili me kete cmim nderonte kulturen e kombit: “-Ju faleminderit shume per kete cmim dhe ftesen per te marre pjese ne kete mbremje festive…Jam gjithmone i gezuar kur jam mes shqiptareve te Amerikes. Ju keni dicka te vecante per ne shqiptaret qe jetojme ne Shqiperi e Kosove, ate qe na mungon neve atje…Ne SHBA, kultura eshte e para, ashtu sic duhet te jete edhe ne Shqiperi, e cila po kerkon…integrimin europian…Kultura shqiptare, si cdo kulture ne bote, ka nje avantazh ne krahasim me politiken. Sepse kultura asnjehere nuk duhet te jete percarese, ashtu si per fat te keq eshte politika…Gjeografia e shkrimtarit eshte fare e ndryshme nga ajo e politikes. Ai nuk ka zgjedhes per t’u mbushur mendjen qe te jene me te. Per te, populli jane lexuesit e tij dhe lexuesit nuk kane ngjyre politike…Shkrimtari duhet t’u sherbeje ndjenjave te lexuesit, i cili deshiron kulturen dhe artin…” Kadareja theksoi se kombi shqiptar sot ka probleme madhore, ne plan te pare eshte problemi i mospercarjes. Probleme te tilla vijne zakonisht ne liri…” Mund te themi,- vazhdoi ai,- se asnjehere nuk ka pasur ne bote kaq shume shqiptare te lire…Themelorja eshte kryer, themelorja eshte liria per nje komb…Koha punon vetem per shqiptaret. Kosova eshte e lire dhe ne prag te krijimit te shtetit te vet shqiptar. Dy shtete shqiptare ne Ballkan do ta perfaqesojne shume bukur kombin shqiptar, do te jene shume te fuqishem dhe do t’i japin shtatin e vertete kombit shqiptar.”Mbasi perfundoi fjalen, Ismail Kadareja u gjend mes miqsh e te njohurish, intelektualesh, personalitete te diaspores shqiptaro-amerikane , te cilet e uronin dhe e pergezonin…Mes tyre dallova edhe z.Eduard Selami, ish-liderin e demokracise, prania e te cilit ne sallen luksoze te “Union Club East” sillte me vete jehonen e zerit te studenteve ne demonstratat e dhjetorit ne qytetin “Studenti” : “Kadare…Kadare…Hajde me ne!…” Ne grumbullin e te rinjve takova nje studente te Universitetit te Harvardit. “Ne te rinjte e kemi dashur gjithnje Kadarene,-tha ajo,- dhe e kemi ndjekur nga pas si nje yll shkendijues…Nuk ndihem e penduar qe ne shkolle kemi studiuar e komentuar edhe pjese me permbajtje politike nga veprat e tij. Persosmeria dhe bukuria endjesjellese e shkrimeve te tij, simbolika dhe metafora kadareane na edukuan estetikisht…”Nje i ri shqiptar nga Kosova me tha: “I mire eshte Kadareja, por i rrepte! Adhuroj librat e tij, por Kadarene si njeri nuk e pelqej per dy arsye: e para se nuk pranon te behet president i vendit te tij dhe, e dyta, i shan shume politikanet shqiptare…”“E shoh per here te pare Kadarene.- me tha nje nene e re nga Dibra e Madhe,- Kam sjelle me vete vajzen time te vogel ta shohe edhe ajo shkrimtarin e ta mbaje mend mire fytyren e tij, sepse eshte lexuesja e ardhshme e tij…”Te ngazellyer ishin shqiptaro-amerikane t ardhur nga Detroiti, te cilet kujtonin me nderim mikpritjen qe iu be Kadarese ne diasporen shqiptaro-amerikane te Michiganit. “Ia vlen te marresh nje rruge aq te larget kur e sheh dhe e takon per here te dyte shkrimtarin tone dhe merr nje liber tjeter me nenshkrimin e tij,”- tha njeri prej tyre.Nje punonjes me origjine nga vendet latino-amerikane, i cili ndihmoi vullnetarisht ne kete darke, iu afrua Kadarese, i kerkoi nje autograf ne librin “The successor” dhe iu lut te benin nje fotografi se bashku.5. DY FJALE PERSHENDETESE ME KADARENEPrilli i Nju-Inglandit me shira e rrebeshe na e pruri prane Kadarene. Bente mot i keq, stuhite pranverore te Amerikes nuk kishin te pushuar. E prisnim Kadarene te na vinte ne Boston, pas Nju-Jorkut. Me kete rast, ne listen elektronike te internetit “Massalbanians@” u dhane pershendetje mireseardhjeje nga shqiptaro-amerikane t. Klubi i studenteve shqiptare te Universitetit te Harvardit ne bashkepunim me Dekanatin, pergatiten programin “Kadare, i ftuar ne Universitetin e Harvardit”.Gazetari Alfred Lela, i cili pergatitej te takonte shkrimtarin e shquar, meditoi e shkroi disa paragrafe per shiun kadarean. Ja si e ka pershkruar : “…Ne librat e Kadarese shiu shfaqet si element i melankolise, shiu si metafore, shiu si trans, shiu si rrethane apo shiu si bekim. Kjo sidomos ne letersine para viteve ’90, ne kundervenie me frymen dhe artin socrealist te kohes…Kush i kujton tregimet, poemat e romanet me fshatare, punetore, intelektuale e heronj vazhdimisht te lumtur…, do te mund te kape “heronjte e erret” ne veprat e Kadarese, me trishtimet, rrenimet, permbysjet…, te cilat ne nje menyre a ne nje tjeter i kane ndihmuar shqiptaret te ndertojne brenda vetes ato kunderthenie pa te cilat shpirti i nje individi vdes nga pak e perdite…A kane nevoje themelet e cdo kombi per nje format a polen shpirteror?. ..Vepra e Kadarese eshte si pema ne oborr, vajza e bukur qe punon ne zyren e administrates, lefyti i ujit qe rrjedh nga koka e nje dhie skenderbease…Librat e Kadarese jane si ngasherimet, ato na i lejojne syte te lagen dhe prapeseprape na e ruajne burrerine…Nuk duhet te harrojme kete permase te letersise kadareane: trishtimin, shiun, vetmine. Kjo permase na ka lejuar te kuptojme letersine, ta lexojme ate dhe ta nenvizojme. Kjo permase na ka lejuar ate driten ne sy me te cilen mengjesin pasardhes kemi dale ne rruge, jemi pershendetur dhe e kemi dashur jeten”.Per takimin me Kadarene shumekush pergatiti ndonje pershendetje te shkurter per t’i shprehur atij mireseardhjen, mirenjohjen dhe respektin. Por shkrimtari yne i nderuar nuk mundi te vinte ne Boston, nga qe axhenda e qendrimit te tij ne Nju-Jork ishte e ngjeshur…Viti 2006, i quajtur viti i Kadarese, filloi me festimin e 70- vjetorit te lindjes se tij kudo ne bote ku ka shqiptare, perfshi edhe festen sublime, te paharrueshme, qe i rezervoi diaspora shqiptaro-amerikane ne Nju-Jork. Me iniciativen e prof.dr. Agron Ficos Akademia shqiptaro-amerikane e shkencave ne Nju-Jork, ne janar 2006, organizoi kremtimin e shtatedhjete vjetorit te lindjes se shkrimtarit te shquar. Ne takim moren pjese intelektuale, shkrimtare, dashamires e lexues, ne diskutimet e te cileve Kadareja u cilesua misionar i lirise se individit, kampion i demokracise etj. etj. Prof. A. Fico, ligjeruesi i mbremjes foli gjate per jeten e krijimtarine e Kadarese. Midis te tjerash ai tha : “Vepra shumevellimshe e Kadarese eshte e nje standarti klasik; mbi te vezullon dafina e “Cmimit Nobel”…” Nga kjo mbremje, ne emer te Senatit te Akademise, iu drejtua dhe nje leter Jurise se Akademise se Shkencave te Mbreterise se Suedise, me kerkesen e Diaspores shqiptaro-amerikane ne SHBA si dhe te te gjithe shqiptareve ne bote, qe Ismail Kadarese t’i jepet “Cmimi Nobel”.Sot kilometrazhi i jetes se shkrimtarit tone matet me udhetime ne festivale e panaire librash…vajtje-kthim ne atdhe…takime me personalitete dhe njerez te rinj, lexues dhe admirues te te gjithe botes. Vecojme ketu edhe ziliqaret, te vjetrit dhe te rinjte, qe s’i jane ndare duke e shoqeruar kemba-kembes gjate gjithe jetes dhe krijimtarise.Dhe une, duke shkruar keta rreshta e duke ndjekur nga dritarja shiun qe rrjedh me litare mbi plazhin e Atlantikut, rilexoj disa vargje nga vjersha qe e kam shkruar me 1969:IK…IK…Rend, or, rend……………………….Te te kapin…te te ndalinZgjaten duar…Por ti IK, IK…rend, or, rend…Nje beme mrekullore…Zgjaten duar. Duar te plakura. Duar te njoma. Duar me kallo. Duar me unaza. Duar me kopsa te praruara ne mansheta…Po ti… IK…IK…Kadareja tashme ka ngritur keshtjellen e tij te letersise… si poet e mendimtar, atdhetar e krijues…luftetar per te ardhmen e kombit shqiptar.Krijimtaria e Kadarese eshte pasuri kombetare dhe si e tille i perket shkences letrare shqiptare, i perket gjithe popullit shqiptar, qe nga presidenti i republikes deri tek ajo, pastruesja e spitalit…I perket edhe atij djaloshit shqiptar ne Gjermani, qe nga “Hasan” e ka kthyer emrin ne “Hans”, apo Vjollces ne Greqi qe e ka kthyer ne “Vjoleta” apo Dhimitrit ne USA qe e ka kthyer ne “Xhim”.Duke “ikur” neper dekada, Kadareja ka krijuar letersi shekspiriane, si riperjetim te tmerrit te individit perballe kercenimit policor te shtetit.. Sic pohon z.A.Vehbiu, “letersise ndoshta i kishte munguar nje sublimim kaq i perkryer i frikes perballe terrorit brutal te shtetit ose i perjetimit te ulerimave te viktimave si heshtje; dhe, nese nje kumt i tille i mberrin kultures se perbotshme prej Shqiperie, kjo na jep te gjitheve nje arsye madhore, ne mos te mjaftueshme, per t’u krenuar si bashkekohes e bashkeqytetare te shkrimtarit Ismail Kadare.” Ky mund te quhet kodi kadarean. …18 prill 2006. Pas 14 vjetesh takohem perseri me ciftin Kadare ne Nju- Jork, ne darken e shtruar nga KKSHA, per nder te shkrimtarit tone, me rastin e marrjes se cmimit “Per arritje jetesore”. Perpara fillimit te darkes, kur e pashe Kadarene, nxitova ta pershendesja, e gezuar, e entuziazmuar, por ndesha ne murin e seriozitetit te fytyres se tij. Megjithese ia njihja natyren dhe karakterin, m’u perflak nje mendim i trishtshem se mbase nuk me mbante mend. Ndryshe, ne takimin me Elenen, u cmallem e biseduam per krijimet tona, per femijet tane. Ishim bere tashme te dyja gjyshe. Elenes i dhurova tre librat e mi botuar kohet e fundit. Nderkohe ndiqja me sy levizjet e shkrimtarit tone neper salle, i pasuar vazhdimisht nga grupe admiruesish. I sjellshem dhe serioz, Kadareja ua plotesonte deshiren njujorkezeve per ndonje bisede te shkurter, nje autograf apo nje fotografi te perbashket. Nuk u gjend nje shteg edhe per mua, vec, aty nga fundi i darkes, tentova t’i afrohesha edhe nje here Ismailit duke i zgjatur librin e tij “Ra ky mort e u pame”, per nje autograf. Kur ma ktheu librin, diktova buzeqeshjen e tij te mezidukshme. Hapa paksa kapakun e librit dhe dallova shkrimin e tij karakteristik: “Rozit, miqesisht, nga Ismail Kadare, 18.4.2006”…Pra, ai me mbante mend…Ne mbarim te ceremonise ne te pranishmit e percollem ciftin Kadare deri te korridori i jashtem i nderteses, me shtrengime duarsh e pershendetje emocionuese… Kushedi kur do te takohemi perseri…x x xE prisnim tetorin e 2006-s duke numeruar ditet, me shprese e deshire kembengulese qe Kadareja te merrte “Cmimin Nobel” kete vit. Por ai prape nuk e fitoi, sa deshperuese kjo per lexuesit dhe dashamiresit e tij. Ne lidhje me mosmarrjen e “Nobelit”, shkrimtari yne ne nje interviste tha: “Kjo eshte nje keqardhje tani e zbehte se jam mesuar me te…”Por, sic thone bashkatdhetaret e tij, “Kadarese ia ka dhene me kohe “Cmimin Nobel” populli shqiptar…” Jeta e fati i tij eshte trupezuar dyfish ne jeten dhe fatin e shqiptareve. Shkrimtari Zija Cela thote se Zoti te tille i ka bere gjenite, me fuqi te tille, qe te krijojne edhe nje trup te dyte, edhe nje shpirt te dyte. Ky trup i dyte eshte vepra e tyre…qe mbetet gjithmone mes njerezise, duke vene ne prove shpirtin e dyte, sepse eshte mbartese e tij. E, ky shpirt i dyte i Kadarese, i “kengetarit te identitetit te lashte shqiptar” do te jete i perjetshem…